“Tezkiretü'lebniye” isimli manzum bir eser kaleme alan, arkadaşı Nakkaş Sai
Mustafa Çelebi'ye göre O, Yavuz Sultan Selim döneminde Kayseri'den devşirme
(askerlik için gayri Müslimlerden 1218 yaş arasında, belli kanun ve usûllere
göre çocuk toplama) olarak Osmanlı Ordu mektebi olan Acemi Oğlanlar Ocağına
alınmıştır. Süleymaniye Camii bahçesinin köşesinde bulunan mezarının taşında
1588 yılında yüz yaşını aşkın olarak vefat ettiği yazıldığına göre Sinan miladi
1590'lar civarında doğmuş olmalıdır. Mimar Sinan'ın hayatının sonuna doğru
tanzim ettirdiği vakifeyisinde Kayseri'deki akrabaları zikredildiği gibi1, 1574
tarihli bir padişah hükmünde, o zaman Hassa Mimarları Başı olan Sinan'ın mensup
olduğu Kayseri'nin Ağırnas Köyü'nün yanında bulunan Kiçi Bürüngüz (Küçük
Bürüngüz) ve Üskübü (şimdiki adı Subaşı) köylerinden, Kıbrıs'ın fethi üzerine
(1571) buraya sürgün edilen akrabalarından bahis bulunmaktadır.2 Mimar Sinan'ın
Kayseri'li olduğu bu şekilde iyice belli olduktan sonra onun doğum yeri olarak,
Vakfiyesinde çeşme yaptırdığını belirttiği, yukarıda bahsi geçen Ağırnas Köyü
kabul edilmektedir.3
Osmanlı Devleti'nde, bu devirde devşirmelerin gayri Müslimlerden alındığı
usûlünden hareketle Sinan'ın aslının, bilhassa Ermeni olduğuna dair bir kısım
asılsız iddialarda bulunulmuştur. Bunun mümkün olmadığı Prof. Dr. Nejat
Göyünç'ün Mimar Sinan'ın aslı hakkındaki araştırması ile ortaya konmuştur.4
Tahrirlerden görülen ailesi ve çevresindeki Türkçe isimlerden Türk asıllı olması
kuvvetle muhtemel olan Sinan'ın böyle olmaması halinde bile, TürkOsmanlı
eğitimi ve kültürü altında büyük bir deha olarak yetişmiş olması onun menşeinin
araştırılmasını gereksiz kılmaktadır.
Sinan, Yavuz Sultan Selim'in saltanatına rastlayan yıllarda (15121521), O'nun
İran ve Mısır seferine katılmıştır. Kanuni Sultan Süleyman'ın ilk yıllarında
vuku bulan Belgrad Seferine (1521), Osmanlı askerî sisteminde Acemi Ocağından
sonra gelen Yeniçeri Ocağına giren Sinan Yeniçeri olarak iştirak etmiştir.
Bundan sonra sırası ile Kanuni'nin Rodos, Mohaç, Viyana, Irakeyn, Korfu, Pulya
ve Boğdan seferlerine katılmış ve askerî rütbesi de buna paralel olarak
artmıştır.
Sinan bu seferler esnasında, büyük bir ihtimalle Kayseri'deki ailesinden gelen
yapı ustalığı kabiliyet ve tecrübesini, yeni gördüğü yapıları inceleyerek
geliştirmiş ve kendisine mimarlık dışında bir yol çizmiştir. O'nun bu meğil ve
kabiliyetini gören amirleri de herhalde, bu döneminde askerî görevlerinin
yanında O'na bu sahada bir kısım işler vermişlerdir.
Sinan Hassa mimarlarının başı olmadan, orduda görevli iken sefer aralarında
muhtelif binalar yapmağa, mimarlık dalında tek başına kendini ortaya koymaya
başlamıştır. Daha 153031, 153233 ve 153334 yıllarında İstanbul'da bir kısım
camii ve mescidin inşaatını gerçekleştirdiğini görmekteyiz.5 O nihayet Mimarbaşı
Acem Ali'nin 1538 yılında vefatı üzerine, ikinci vezir Damat Lütfi Paşa'nın
tavsiyesi ile bu makama ge****tirilmiştir. Ve hemen İstanbul'da Hurrem Sultan,
Mihrimah Sultan ve 1548 yılında da Osmanlıİslâm mimarisinin dönüm noktası olan
Şehzade Camii ve külliyesinin yapımına muvaffak olmuştur. O, bundan sonra, 1588
yılındaki ölümüne kadar 40 yıllık mimarbaşılık hayatı içerisinde irili ufaklı
yüzlerce eseri, bu arada 15501557 yılları arasında da İstanbul Süleymaniye
külliyesini yapmıştır. 1568 de başladığı ve kendisinin de en büyük eseri ola****rak
vasıflandırdığı Edirne Selimiye Camii ve Külliyesi 1547 yılında 84 yaşında iken
tamamlanmıştır.
Hayatının sonlarında 1579 Atik Valide,6 1580 'de Üsküdar Şemsi Ahmet Paşa,
Tophane Kılıç Ali Paşa ve Eyüp Zal Mahmut Paşa Camii ve külliyelerini,7 1583 'te
İstanbul Kılıç Ali Paşa Hamamı, Manisa Muradiye Külliyesi, 1584'te yine
İstanbul'da Mehmet Ağa, Mesih Paşa ve Nişancı Camileri8 ve 1586 ve 1587'de de
büyük bir ihtimalle Kılıç Ali Paşa Türbesi'ni yaptırmıştır.9 Kayseri'de Kurşunlu
(Hacı Ahmet Paşa) Camii de hayatının bu son döneminde yapmış olan Sinan o
devirde nadir görülecek yüzyıl civarındaki bütün ömrünü bu şekilde resmî görevde
ve imar faaliyetlerinde geçirmiş, daha doğrusu devrinin idaresi kendisini takdir
edip sonuna kadar kendisini bu görevden mahrum bırakmamıştır. Sinan, bugünkü
gibi yaş had****dinden emekli yapılsa idi ne Selimiye ve ne de bu dönemde yapılmış
diğer eserler yapılabilirdi. Zikredildiği üzere Sinan, Süleymaniye Külliyesine
sıkıştırdığı mütevazi mezarının taşına göre 1588 (H. 996) yılında vefat
etmiştir.
Mimar KocaSinan Zamanında Kayseri Eserlerinin Tümü
Kayseri, Karaman Beyliği idaresinde iken Fatih devrinde 1465 yılında Karamanoğlu
Pir Ahmed'le yapılan anlaşma ile Osmanlı idaresine geçmiştir.11 Şehri Gedik
Ahmet Paşa'ya teslim aldıran Fatih, bütün Karamanlı Beyliğini ele geçirdikten
sonra burasını da Karaman Eyaletine bağlı bir sancak (Liva) merkezi yapmış ve
881 H./ 1476 M. yılında ilk tahririni yaptırmıştır.12 Sonraki tahrirlerde
“Defteri Köhne” olarak geçen bu tahrir defteri zamanımıza kadar maalesef
gelememiştir. Fatih döneminde Kayseri Kalesi tamir edilmiş ve Kale içindeki
küçük Kale Camii yaptırılmıştır.13 II. Bayezıd devrinde 1484 yılında, şehirde bu
Sultan tarafından, babası Fatih'e eser takdim etmiş bulunan ve onun gibi
Akşemseddin'in muridi olan mutasavvuf ve şair Şeyh İbrahim Tennuri'nin türbesi
yaptırılmıştır. Yine bu hükümdar zamanında 1497 yılında Sancak Beyi (Mirliva)
Mustafa Bey tarafından Kayseri Bedesteni yaptırılmıştır.14 1500 yılında ise
Kayseri'nin ikinci, aslında zamanımıza kayıtları gelen ilk arazi ve vakıf
tahriri yapılmıştır.15 Buradaki bilgilerden Kayseri'de bu asırda canlı bir
eğitim ve ticari hayatın sürmekte olduğunu anlamaktayız. Bu dönemde kurulan
vakıfların önemli kaynaklarının ticari faaliyetler olduğunu görmekteyiz.16
Gerçekten yukarıda da görüldüğü gibi vâkıflar çoğu kere çarşı ve dükkalar
vakfetmektedirler. Yine şehirde Selçuklular zamanında da bahsi geçen derici
esnafının oluşturduğu Debbağlar (Tabaklar) mahallesi bu asırda da mevcuttur, ve
mahalle 20. yüzyılın başlarına kadar gelmiştir. Kayseri çarşılarında şu esnaf
guruplarının bulunduğunu 1559 tarihinde kurulmuş Kadı Mahmut ve 1584 yılında
kurulmuş Nasrullah Zade Hacı Mehmed vakıflarının vakfiyelerinden öğreniyoruz.
Bunlar: Gazzezler (ipekçiler, dokumacılar), keçeciler, takkeciler, saraçlar
(ayakkabıcılar), habbazlar (ekmekçiler), kürtüncüler, bakkallar, eskiciler,
kuyumcular, kürkçüler, demirciler, hallaclar (pamukçular), nalbantlar,
arpacılardır. Şehir çevresinde verimli ziraat alanları dışında, dağlık ve taşlık
mevkiilerde ise Kayseri'de boyacılığın önemli bir maddesi olan “Cehri” bitkisi
yetiştiriliyor idi. Çalı şeklindeki bu bitkinin çitlenbik meyvelerine benzer
küçük meyvelerinden elde edilen sarımtırak boya maddesi ile bilhassa deriler
boyanıyor ve bu madde hem deriye renk veriyor, hem de ihtiva ettiği kimyasal
özelliği ile derinin uzun yıllar bozulmadan kalmasını sağlıyordu. Yine bu madde
başka boya maddelerine karıştırıldığında bu boyaları da sabitleştirip
boyandıkları eşyaların uzun ömürlü olmalarını sağlıyordu.
Bu asırda ilim hayatı da likle Selçuklular döneminde kurulmuş medreselerin
faaliyetleri ile canlı bir şekilde sürmekte idi. 1500 ve 1584 senelerinde
yapılan iki vakıf tahririnde bu eğitim kurumlarının kurucularının tahsis etmiş
olduğu zengin vakıflarla faaliyetlerini sürdürdüklerine şahit olmaktayız. Burada
dikkat çeken, şehirde merkezî bir medreseler kompleksinin, bir bakıma üniversite
kampüsünün bulunmasıdır. Bu eğitim kompleksi bugün Orta Mahalle denilen Gevher
Nesibe Parkı civarındadır. Selçuklular dönemine ait Gevher Nesibe (Gıyasiye)
Tıbbiyesi ve Hastanesi ile bunun yanındaki Avgunlu Medrese, batıda Hastane
Caddesi üzerindeki Hoca Hasan Medresesi, doğuda, meydanda Sahibiye Medresesi,
Kale önünde Kapalı Çarşı içinde kalıntıları çıkan Pervanebey Medresesi, Hunat
Hatun Medresesi, Şifaiyenin kuzeyinde Hacı Kılıç Medresesi, güneyde biraz uzakta
Melik Gazi (Camikebir) ve Gülük medreseleri (Şehrin en eski medresesi olan ve
Camikebir'in güneyinde yer alan Melikgazi Medresesi maalesef 1960'dan sonra
yıkılarak kalıntıları örtülmüştür) ile Osmanlılar döneminde inşa edilen ve bugün
yıkılmış olan Hacı Ahmet Paşa (Kurşunlu Camii) Medresesi ve Zeynelabidin Türbesi
yanındaki Yenikapı Medreseleri bu kampüsü meydana getirmektedir.
II. Bayezid'den sonra bilindiği üzere tahta Yavuz Sultan Selim çıkmış , bu
hükümdar zamanında İran ve Mısır üzerine iki sefer yapılmıştır. 1514 yılında
İran üzerine yapılan ilk seferde Yavuz Kayseri'ye gelip burada 4 gün kalmıştır.
Sefer dönüşünde de Maraş ve Yozgat'la birlikte Kayseri şehrinin hemen sınırından
itibaren Zamantı Bölgesine sahip bulunan Dulkadiroğulları Beyliğini ortadan
kaldırıp bu bölgeyi de eyalet olarak Osmanlılara bağlamıştır. Bu dönemde
Kayseri'den de Yeniçeri ocağı için devşirme çocuk alınmış, Mimar Sinan da bu
devşirmeler arasına İstanbul'a, acemi ocağına gönderilmiştir.
Yavuz'dan sonra tahta çıkan Kanuni Sultan Süleyman'ın Kayseri'de, tahta çıkış
tarihi olan H.926/ M.1520 yılında ilk ve son Osmanlı parasını bastırmıştır.17
1534 yılında çıkmış olduğu Irakeyn Seferi esnasında 31 Temmuzda Kayseri'ye
gelmiş ve burada iki gün kalmıştır. Bu sefer esnasında Matrakçı Nasuh eserinde
Kayseri'nin ve yakınındaki menzillerin de minyatürlerini yapmıştır.18 H.955/
M.1548'te İran üzerine yapılan seferde tekrar Kayseri'den geçilmiştir.19
Bu asırda Kayseri'de uzun yıllar kadılık yapmış Kadı Bedreddin Mahmud şehirde
cami, hamam, çarşı gibi yapılar yaptırmış ve ayrıca kütüphane kurarak birçok
kitap vakfedip bütün bu vakıflarına ait 966 H/ 1559 M. tarihli vakfiyesini
düzenlemiştir.20 Yine vakıf kayıtlarına göre bu dönemde Yavuz Sultan Selim'in
meşhur sadrazamı Pir Mehmed Paşa ile yine bu asırdaki meşhur Osmanlı
sadrazamlarından Sokullu Mehmed Paşa'nın başka yerlerdeki hayratları için han
(Gök, Yeni Han) ve arazi vakfettiklerini, Mimar Sinan'ın da doğduğu köyde çeşme,
değirmen ve bir miktar arazi vakfetmiş olduğunu görüyoruz. Şehrin bu yüzyılın
başlarından itibaren İdarîmülkî yapısı şöyle idi: Kayseri Karaman vilayetine
bağlı bir sancak (Liva) merkezi idi. Karaman eyaletinin diğer sancakları Konya,
Beyşehri, Akşehir, Larende, Aksaray, Niğde ve İçil'dir.21 Kayseri merkezinde
ise Sahra, Koramaz, Cebeli Ali, Cebeli Erciyes, Karakaya, Kenarı ırmak,
Malya, Karataş, Bozatlı olmak üzere 10 nahiye, bunlara bağlı 86 köy, 278 mezraa
ve 121 cemaat bulunmaktadır.22
III. MİMAR SİNAN'IN KAYSERİ'DEKİ ÜÇ ESERİ
l. OSMAN PAŞA CAMİİ:
Mimar Sinan'ın hayatı ve yapmış olduğu eserler hakkında bilgi veren, başta
arkadaşı Sai Mustafa Çelebi'nin Tezkiretü'lEbniye'sinde ve eserlerin listesini
veren diğer çağdaşı tezkirelerde Mimar Sinan'ın Kayseri'deki üç eseri
kayıtlıdır. Bunlar, Osman Paşa Camii, Hacı Ahmed Paşa Camii ve Hüseyin Bey
Hamamıdır.23 Bunlardan Osman Paşa Camii bugün mevcut değildir. Ne zaman ve nasıl
ortadan kalktığı da belli değildir. Vakıflar Müdürlüğü arşivinde 1967
numaralı defterin 393. sahife ve 86. sırasında kayıtlı Kayseri ve Bozok Livası
Emiri Çerkes Bey'in 996 Hicri tarihli vakfiyesinde, Kayseri'nin Atpazarı
Semtinde Osman Paşa Camişerifi ve Sarayı avlusuna bitişik dükkanlarından bahis
bulunmaktadır. Kayseri'de eski Atpazarı bugünkü Vilayet Konağı'nın güney ve
doğusunda bulunan alan Cumhuriyet Meydanı'nın bir bölümü teşkil etmektedir.
Şehirde sonradan başka bir semte, eski Tekkeönü'ne Atpazarı ismi verilmiştir. Bu
kayıttan Osman Paşa Camii'nin bugünkü vilayet konağı yakınında olduğunu
anlamaktayız. Osman Paşa Sarayının da vilayet konağının aslı olduğu açıktır.
Halk hâlen konağa Saray, önündeki alana da Sarayönü demektedir.
Aynı zamanda Mimar Sinan'ın ölüm tarihi olan vakfiye tarihinden 60 yıl kadar
sonra 1649 yılında Kayseri'ye gelmiş bulunan meşhur Seyyahımız Evliya Çelebi,
Seyahatnamesinde, Kayseri'de Süleyman Han'ın vezirlerinden Osman Paşa'nın Sinan
yapısı camiinden ve aynı Paşa'nın Atpazarında handan büyük avlulu ve söğüt
açları ile süslü sarayından bahsetmektedir24 Bahis konusu cami hakkında geçen
asra ait Kayseri Bölge Müdürlüğü arşivinde de belgeler vardır.
Vakıflar Müdürlüğünden alınan Osman Paşa Camii tevliyeti ile ilgili
228/393 esas nolu kayıtta şu bilgiler bulunmaktadır. Görevlilerin adları, nısıf
hissesi, İbrahim ve Mahmut ve nısıf hissesi Seyyid ve İbrahim Naim; tecvid
tarihi, 19 Zilhicce 246 (H.1830); vakfın adı ve hayratının bulunduğu yer,
evkafı mülhakadan Kayseriye kazasında kain Gürcü Mescidi Şerifi vakfı, hazine
esas defteri, Sani Salib Asker, Vukuat müteveffa mumaileyhin münhal tevliyeti
mezkurenin vakfı mezkurun vakfiyesi gayrı müseccel olduğu cihetle terkini
kaydı ve vakfında fiili icra kılındığına dair 9 Zilhicce 334 ve 24 Eylül 332
(M.1916) tarihinde Muhasebat Müdüri umumiyesine ilmühaber evrakı esasiyesi
maan ita kılındı. Tafsil Anadolu 2777. Yine Kayseri Bölge Müdürlüğü arşivinde
bulunan 1275 (M.1858/59) tarihli 666 nolu muhasebe kaydın da “Kayseriye'de vaki
Gücrü Mescidi Şerifi nısıf imamet cihetine biberatı ali mutasarrıf Esseyid
Mehmet sabit ve İbrahim Naim Efendiler talebleriyle yetmiş beş senesi (1275) bir
senelik muhasebe hasılat aşarı bedel 400” kaydı bulunmaktadır.
Kayseri'de Gürcü Osman Paşa olarak bilinen Paşa'nın Camii, yukarıda da
belirtildiği gibi zamanımıza kadar gelememiştir. 1914 yılında vefat etmiş
bulunan Kayseri Vilayet Başkatibi Ahmet Nazif Efendi'nin “Miratı Kayseriye”
isimli eserinde bu Cami hakkında şu malûmat bulunmaktadır: Hükümet dairesinin
Saat Kulesi karşısındaki cami, Gürcü Osman Paşa Camii Şerifi adı ile meşhur ve
mukayyed olup şer'i kayıtlarca imamet ve hitabet görevlerinin verilmesi gibi
bazı belgelere göre Hicri dokunuzcu (Miladi onbeşinci asır) ortalarında yapılmış
olduğu kanaatını vermektedir. 1221 (1806) tarihinde bu camii şerif Güpgüpzade
Hacı Bekir ve Salih Ağazade Hacı Mehmed ve Feyzizade Hacı Mehmet ve Feyzizade
Fethullah Efendiler tarafından ortaklaşa tamir ve ikibin kuruşluk bir parada ve
tahsis edilmiştir. 1314 ( 1896) tarihinde Kayseri Mutasarrıfı bulunan Mehmed
Nazım Paşa tarafından sözü geçen vakfiyelerin paraları tahakkuk ve tahsil
edilerek yeniden tamir ve bir de bitişiğine çayırlık inşa edilmiştir. Sözü
edilen camii şerifin bitişiğinde iki medrese olup, batı tarafındaki medreseye
Yeni Saray Medresesi adı verilmektedir.25 Görülüyor ki Osman Paşanın Camii
Vilayet Konağı (saray)nın saat Kulesine bakan batı karşısında imiş ve 1806 ve
1896 yıllarında da esaslı tamirler görmüştür. İlk yapılışla ilgili olarak Ahmet
Nazif Efendi Hicri onuncu asırı dokuzuncu asır gibi değerlendirerek yanılmıştır.
Caminin iki yanında medreselerin de bulunduğu anlaşılıyor, ancak bunların cami
ile birliktemi yapıldığı yoksa sonradan mı ilave edildiği belli değildir. Osman
Paşa'nın Kayseri'deki bu cami ve aşağıda geçecek olan hamamına ait vakfiyesi
bulunmamaktadır. Böyle olduğu yukarıda geçen Vakıflar Müdürlüğü'nün cami
tevliyeti ile ilgili kaydındaki, vakfiyenin gayrı müseccel olduğu ibaresinde de
görülmektedir. Herhalde bu binaları yaptırdıktan sonra vukuu bulan ani vefatı
bir vakfiye hazırlatmasına imkan bırakmamıştır. Olsa idi binalar ve müştemilatı
hakkında esaslı ve daha geniş bilgiler edinebilecektik. Yukarıdaki mahdut
bilgiler arasında Caminin şekli ve plânı hakkında bir emare geçmemektedir. Bu
sebeple Mimar Sinan yapısı binanın ne tarz bir mimarisinin bulunduğu
meçhulümüzdür. Ancak Nazif Efendi onun dokunuzcu (onuncu olacak) hicri asra
gidebilecek karakterini görebilmiştir. İnşallah bulunduğu çevrede bir araştırma
kazısı yapılır ve temelleri açığa çıkarılır da bu konuda bir nebze fikre sahip
olabiliriz.
Saray çevresinde Osman Paşa'nın bu camiiden başka, şimdiki Vilayet konağının
hemen arkasında yıkılan askerlik dairesinin yakınında Hükümet Dairesi Camii veya
halkın kasaca Saray Camii dedikleri, 1818 yılında Kayseri Mutasarrıfı Ebubekir
Paşa'nın yaptırdığı bir cami daha bulunmakta idi.26 Yine yıkılarak ortadan
kalkmış bulunan bu cami ile bahis konusu olan camii birbirine karıştırmamak
lazımdır.
Osman Paşa'nın Kayseri'de bu camiden başka, vakıf olarak kayıtlı “Gürcü Hamamı”
ismi ile anılan bir de hamamı bulunmakta idi. Yine yıkılarak zamanımıza kadar
gelememiş bu hamam şehrin Bankalar Cad****desi'nin İnönü Bulvarına çıkışının
doğusunda Gürcü Caddesi!nin güneyinde, bugünkü Samurağa İşhanı ve çevresindeki
alanın bir bölümüne oturuyor idi (Plân 1). Evliya Çelebi'nin “Gürcü Hamamı, İç
Kale'de biricik aydınlık hamam” olarak belirttiği27 bu hamam hakkında 17011721
yıllarına ait Kay****seri Şer'î Mahkeme kayıtlarında bilgi bulunmaktadır. Bu
kayıtlara göre Osman Paşa Hamamı da denilen ve geliri Osman Paşa'nın Hunat
Mahallesindeki (Atpazarı yakınındaki bu mahalle herhalde o zamanda Atpazarı'nı
da içine alıyordu) Zâviyesinde (herhalde cami yanındaki medreseleri olmalı)
bulunan müderrislere vakfedilmiştir. 17 Şubat 1701 tarihinde vakfiye şartlarına
(?) uygun olmayarak Osman isimli bir şahsın müdahalesi, 7 Temmuz 1708'de hamamın
mütevellisinin ölümü ile yerine tayin, 1721 de müderrislik şartını haiz Gürcü
Hamamı'na mütevelli tayin edilen Mevlânâ İsmail'in yerine Şifaiye (Kayseri'deki
ŞifaiyeGıyasiye, Gevher Nesibe Medreseleri) müderrislerinden Abdurrahman'ın
tayin edildiği ancak vazifenin tekrar İsmail'e verildiği ifadeleri bu kayıtlarda
yer almaktadır28
Hamam hakkında Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde bulunan 429 numaralı
H. 1308/ M.1893 tarihli, bir kısmı yırtılarak kaybolmuş şikayet dilekçesinde de
şunlar yazılıdır (Resim 1 ):
Huzuru âli Cenâbı Mutasarrıfı ekremiye
Saadetlü Efendim Hazretleri
Kayseri'nin Hükümet konağı haricinde kain Gürcü Osman Paşa'nın bina ve ihya
eylediği Camii şerifin imam ve hatip ve müezzin ve farraş ve hademei
sairesinin vazifelerine meşrut olan ve Kiçi Kapu Sûkun da bulunan Gürcü
Hamamının mürurı zaman ile müşerrai harab olduğuna istimamaza göre
Minarecizade müteveffa Ali Beğ, güya mütevelli unvanıyla fuzuli hamamı mezkure
mahsusmai carinin ve kazganının ferhatıyla zimmetine geçirildiği ve bir
aralıkda hamamı mezkürenin arsasını dahi kırk bin kuruşa kendi mülküm diyerek
satmış olduğuna ve Camii şerifi mezkurun biberatı âli hatibi olan Ali
Efendizade Ahmed Efendi memuren Akdağ Maden humayununda bulunduğu mumaileyden
gayrı hakikatı hale vakıf kimse bulunmadığı cihetiyle Camii mezkure ittisalinde
bulunan medreselerin müderrislerinden mutaveffa Hacı Veyis Efendi tarafından
vaki olan ış'ar üzerine mumaileyh Ahmed Efendi ol vakit mezunen gelerek
Kayseriye kaimi makamı olan Yozgadî İzzet Beğe ve Meclisi idareye ihbar ve
ifade eylemesi üzerine peyi (?) mezkur feshedilerek alahale kalmış ve bundan
çend mahmukaddem hamamı mezkure arsasını mubayaa eyledim diyerek Cizvit milleti
müteallıkatından bir papas talebelerine hane bina olarak üzere parça parça
fermahata teşebbüs eylediği bazı Hristiyan tarafından hatibi mumaileyhe şifahen
beyan edilmiş ve bu da arsai mezkurenin vakıf olduğu ilan etmiş olmasıyla
alahale kalmış ve beş on sene mukaddem mumaileyh Ahmed Efendinin pederi,
müderrisi kiramdan müteveffa Ali Efendi dahi camii şerifi mezkur hatibi olmak
mulabesesiyle hamamı mezkurun harab olmasıyla vazifedarlar dahi terki hizmet
ederek muattal kaldığı ve olzamanda Kayseriyenin valisi bulunan müteveffa Ali
Paşa'ya beyan eylemesine mebni vazifedarlar için bir daire defteri açılarak
kendi tarafından ve dairesi müteharriratıyla ........... camii şerifi mezkurun
hademelerine itası kararlaştırılmış ve buna dahi iki perhiskar mütevelli tayin
edilmiş ise de anların dahi ........... harab olup hademeler dahi”... Aynı
dilekçenin arkasında kayıtlı bulunan mutasarrıflığın Meclisi idareye havale
yazısı da şöyledir (Resim 2).
Meclisi idareye 12 Teşrini sani 308
İşbu istidayı umumi mütalaa olundu. Hülasaten münderecatı Gürcü Osman Paşa
Camiii Şerif vakfından olduğu beyan ve idare edilen Kiçi Kapı civarında vaki
Gürcü Hamamı arsasının bazıları tarafından ferruhat olunduğu ve ol babdaki
senedatı atika ve cedidesinde cizvit papasları zimmetinde bulunduğu cihetine
vakfı mezkurun zahire ihraç ve Caii şerifi mezkurun imarı iddiasından ibaret
bulunmakta evvel emirde mezkur arsayı kimden iştira eylediler ise anın beyanı ve
yedlerinde bulunan senedatı atika ve cedide ile buna müteallik evrakı
müteferria'nın meclisi idareye getirilmesi lüzumuna bateskerei mahsus cizvit
papaslarına iş'arı ve badehu Camii şerifi mezkur vakfına ve mezkur arsanın
vakfiyet ve Camii şerifi mezkure meşrutiyetine dair bir kayıt olup olmadığına
baderkenar esas hakkında keyfiyetin mahkemei şer'iye ile evkaf müdüriyetine
havalesi lüzumu tezkir olundu 3 Kanunı evvel sene 308 mucibine tezkire yazılı
Meclisi şer'iye.” Yine Bölge Müdürlüğü arşivinde 421 numaralı Hamamın tevliyeti
ile ilgili İstanbul Vakıflar Müdürlüğü'nün Kayseri Vakıflar Müdürlüğü'ne yazmış
olduğu 9 Mayıs 926 tarihli yazısı şöyledir (Resim 3).
Kayseri Evkaf Müdiriyetine
2 Mayıs 926 tarihli ve 926/83 numaralı tahrirat cevabıdır. Osman Paşa'nın
Kayseri'de kain Gürcü Hamamı demekle şehir (meşhur) Hamamı vakfına ait matlup
kayıt suretinin lütfen gönderildiği beyan olunur efendim 9 Mayıs 926.
İstanbul Evkaf Müdürü Cafer
Bu yazı ekinde de şu evrak bulunmaktadır (Resim 4).
Kayseri'de kain Osman Paşa'nın Gürcü Hamamı demekle şehir vakıf tevliyet
cihetinin 5 Rebiulevvel 1338 (M.1922) tarihiyle Seyyid Ali Efendi İbni Esseyid
Kasım Hoca olduğu bittahkik tebeyyün eylemiştir.
İşte kayıt Kayseri Evkaf Müdiriyetinin 926 tarih ve 926/83 numaralı tahririyle
vukuu bulan talebi resmiyesine müsteniden çıkarılmıştır. 926****Avni
Kayseri Tapu kayıtlarında ise hamam arsasının 1938'deki tescili ile ilgili şu
bilgiler bulunmaktadır (Resim 5).
İşbu hamam arsası bilasenet Gürcü Osman Paşa vakfından vakıflar idaresinin
tasarrufunda her nasılsa Eylül 302 tarih ve 1 nolu kayıt mucibince Rum Katoliği
reisi ruhanisi Paşa Bogos İyiişler namına kayıtlı olmasından Hazinei maliye
ile Vakıflar İdaresinin tasarrufu tahakkuk edip vakıfı namına tescili Kayseri
Mahkemesinin 1715/932 tarih ve 182/4 numaralı ilam ve mahkemei temyizin
12/4/932 tarih ve 1672/1550 numaralı tasdikine atfen icra memurluğunun 28/6/937
tarih ve 33740/3346 sayılı teskiresi ile bildirilmiş, hudut ve miktarının da
hanei mahsuslarında yazılı olduğu gibi bulunduğu tapu komisyonunun 17/12/938
tarih ve 3/17 sayılı kararından anlaşılmakla tescil edilmiştir.
Aynı kaydın alt tarafında, 1960 yılında vakıf mülkün mübadele ile Kayseri
Belediyesine geçtiği bildirilmiştir.
Görüldüğü üzere hamam aşağı yukarı bu yüzyılın başından itibaren harap durumda
olup nihayet arsa haline gelmiş bulunmaktadır. Vakıftan burasını alan Belediye
daha sonra imar değişikliği yapıp, civardaki sur kalıntısı da ortadan kalkarak
yerine işhanı ve otel olmak üzere imar parselleri haline getirilmiş bunlar da
vatandaşlara satılmıştır. Plânda bu semtte hamamın kuzeyinde ve hamama bitişik
olarak gözüken ve yine Gürcü Mescidi ismi ile kayıtlı mescidin esas Gürcü Osman
Paşa Camii ile alâkası bulunmamaktadır. Burası ismini semtin isminden almış
olmalıdır. Doğrusu Gürcü Mahallesi Mescidi olmalıdır.
Kayseri şeriye sicillerinde Osman Paşa'nın bir de zaviyesinden bahis vardır.
Yukarıda da belirtildiği gibi bu zaviye, camü yanındaki medresesi olmalıdır.
Kayıtlara göre zâviyede günlük 10 akçe ile müderrisler zaviyedarlık
yapmaktadırlar. Zaviyedarlar ücretlerini Gürcü vakfı veya Osman Paşa vakfından
almaktadırlar. 15 Aralık 1720 tarihinde zaviyeye tedris yapmak şartı ile İsmail
tayin edilmiştir.”29
Mimar Sina'a Camiini yaptıran Osman Paşa, camie vakıf olan bu hamamını, Vilayet
Konağı yerindeki Sarayını ve Camiine bitişik medreselerini nasıl yaptırmış
olabilir? Tezkirelerde bunlardan bahis bulunmamaktadır. Ancak yine de bunları
Mimar Sinan'ın yapmış veya plânlarını hazırlatmış olması ihtimal dahilindedir.
Paşa bilhassa Selçuklu ve Beyliklerden sonra Osmanlı dönemindeki surlar dışında
yaptırdı. Paşa Sarayını yani şehir konağını herhalde Mimar Sinan'a yaptırmış
olmalıdır. Sarayın yapıldığı çevrede Selçuklular döneminde de bir kısım resmi
yapılar bulunuyor idi.30 Selçukluların şehirdeki esas sarayları (devlethane) bu
çevrede dıştan surlar içinde idi.31 I. Alaaddin Keykubad zamanında şehrin 10 km
uzağında bulunan batı arazisindeki Keykubad Dağı eteğine ikinci bir saray olarak
Kaykubadiye Köşkleri yapılmıştır.32
Evliya Çelebi'nin Süleyman Han vezirlerinden olduğunu söylediği Osman Paşa
hakkında maalesef bir bilgi bulunamamıştır. Tabiî ki Mimar Sinan'a eser yaptıran
Paşa on altıncı asırda, Kanunî devrinde, Mimar Sinan ile çağdaş olarak
yaşamıştır. O'nun Kayseri'de diğer eserleri yanında bilhassa idare binası yani
Paşa Sarayı yaptırmasından, uzun yıllar ya Kayseri Livası Emirliği yaptığı veya
daha muhtemel olarak, Kayseri o yıllarda Karaman Konya Vilayeti'ne bağlı
olduğuna göre, aşağıda bahsi geçecek Ahmet Paşa gibi Konya Valisi olduğu halde
Kayseri'de oturduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı İmparatorluğu'nda şehzade
sancaklarından olan Konya'da Şehzadeler bulunurken Valiler, Vilayetin ikinci
sırada Paşa sancağı olan Kayseri'de oturuyor idiler.33 Başbakanlık arşivinde 387
numarada kayıtlı bulunan Konya vilayetinin Kanuni devri maliye ve vakıflarına
ait defterde, Konya'ya bağlı sancaklardan bahsedilirken Kayseri Livası ismi
yanına “makarrı miri miran” yazılmıştır.34 Bu ifadeden bu dönemde açıkça Konya
Beylerbeğlerinin Kayseri'de oturdukları anlaşılmaktadır. 1500 ve 1584 yıllarında
Kayseri'de yapılan vakıf tahrirlerinde Osman Paşa'nın vakıflarına ait her****hangi
bir kayıt bulunmamaktadır.35 Tabiî ki onun vakıflarının 1500 tarihinde geçmesi
mümkün değildir ama 1584 tarihinde bulunması dikkat çekicidir. O tarihlerde
vakıflar arşivinin bulunduğu İstanbul Vakıflar Müdürlüğünün yukarıda bahsi
geçen 1926 yılında Kayseri Vakıflar Müdürlüğü ile yapmış olduğu yazışmada vakıf
mütevellisinin ismi bildirildiğine göre belki aşağıda geçen Ahmed Paşa gibi
Osman Paşa'nın asıl vakıflarının Kayseriden başka muhtemelen İstanbul'da olduğu
ve varsa vakfiyesinin de orada kayıtlı bulunduğu ihtimalini akla getirmektedir.
Vakıflar Müdürlüğü arşivinde bu yönde yapılan taramadan da bir netice
alınamamıştır. Paşa'nın Sicilli Osmani'de geçen, sarayda yetiştikten sonra önce
Kastamonu (Kayseri, Konya ?) valisi olup, H.955/ M. 1548 yılında, Ka****nuni'nin
İran seferi sırasında Safevilere karşı gösterdiği muvaffakiyet üzerine Halep
Valiliğine tayin edilen, 959 da Bağdad Vâlisi olup bu vazifesi sırasında H.961/
M.1554 yılında vefat eden Çerkes (Gürcü ?) Osman Paşa olması mümkün
gözükmektedir.36
II. HACI AHMED PAŞA CAMİİ (KURŞUNLU CAMİİ)
Tezkirelerde Kayseri'de Mimar Sinan'ın yaptığı ikinci eser olarak gösterilen
Hacı Ahmed Paşa Camii37, halk arasında, şehirde eskiden kubbesi ve diğer üst
bölümleri kurşunla kaplı tek cami olmasından dolayı “Kurşunlu Camii” olarak
isimlendirilmiş, Kayseri'de zamanımıza kadar gelebilmiş tek Mimar Sinan
eseridir. Cami devrinin mimari özelliklerini taşıyacak şekilde kare plânlı ana
mekân üzeri bingilere dayanan kalın kemerlerin taşıdığı tek kubbe ile
örtülmüştür (Plân 2). Mihrap cephesi hariç üç cephede kubbenin oturduğu kalın
kemerler mevcut üç mahfelin genişliğini oluşturacak şekilde geniş takılmıştır.
Yine bu üç cephede alt sırada mahfel genişliğindeki nişler pencerelerle
nihayetlenir. Camiin alt ve üst sırada, yanlarda üçer, ön ve arka cephede ikişer
penceresi bulunmaktadır. Üst sıradakiler tezyini vitraylıdır. Arka cephede cami
içinden, duvar arkasından, dar bir merdivenle çıkılan müezzin mahfeli bulunur.
Yanlarda ve arkada bulunan cemaat mahfellerine ise son cemaat mahfelinin iki
yanında bulunan yine duvarlar arasından, batıdakinden minare ile müşterek,
doğudakinden çatıya çıkış ile müşterek iki kapı ve merdivenle çıkılır.
Önlerde baklava motifli başlıklı mermer sütunlara dayanan, ortada küçük,
yanlarda ikişer büyük kubbelerden oluşan birinci sıra revak ile buna bitişik
yine sütunlara dayanan meğilli çatılı ikinci sıra revak 16. asır özelliklerini
taşıyan çift sıralı son cemaat mahallini oluşturur. Son cemaat mahalli yanlarda
ana mekândan taşmıştır. Mihrap cephesi dıştan iki payanda ile desteklenmiştir.
Yine pencereli ve kasnaklı ana kubbe kasnak çerçevesinde küçük payandalarla
desteklenmiştir. Camiin tek minaresi Ab****dullah Kuran'a göre sonradan
yenilenmiştir38 (Resim 6). Albert Gabriel ise çizmiş olduğu bahis konusu camiin
plânında, Kayseri de diğer bir kısım binaların plânlarında yaptığı hatalar gibi,
son cemaat mahallinde doğudan iç mahfele ve çatıya çıkan düz merdiveni, batıdaki
minare kaidesi gibi devir merdiven göstererek, bir bakıma camie iki minare
kaidesi yapılmış ancak birinden vazgeçilmiş gibi göstermiştir39 Buradaki düz iki
sıra merdiven ile önce mahfele, sonrada son cemaat revakı üzerine
ulaşılmaktadır.
Camiin klâsik tarzda mukarnaslı cümle kapısı, mihrabı, minberi ve kürsüsü
mermerden, diğer bütün bölümleri kül renkli kesme köfeki taşından inşa
edilmiştir. Avlusundaki şadırvanı sekiz sütuna dayalı kubbeli ve faaldir. Avlu
etrafı ise sonradan yenilenmiş ihata duvarı ile çevrilmiştir. Kubbeler dahil
binanın üst örtüsü kurşunla kaplanmıştır.
Ana kubbe ve son cemaat mahallindeki kubbeler yer yer bozulmuş kalemişi tezyinat
ile, ana kubbe merkezi ise besmele ve cuma suresinin 9. ayeti ile süslenmiştir.
Bina bu hali ile Mimar Sinan'ın son yıllarında yapılan camilerden özellikler
taşımaktadır.
Cami, yapılışından itibaren zamanla birçok onarımlar görmüştür. Kayseri şeriye
sicillerine göre 13 Mart 1702 tarihinde camiin tamire ihtiyacı bulunmakta olup,
Şehrin mimar vekili Hikar Çelebi bu ihtiyaçları tesbit etmiştir.40 Mimar
vekilinin tamir için hazırlattığı levazımat listesinde kantarı 300 kuruştan 40
kantar kurşun ve tanesi birer kuruştan 100 tane örtü ağacı bulunmaktadır. 1706
senesinde camiin tamirine sarf olunmak için camie ait Tomarza'daki gelirden 300
kuruş verilmiştir. Bugün ilçe merkezi olan Tomarza aşağıda görüleceği gibi camie
vakıftır. 1709 senesinde ise tamire muhtaç olan kubbesi onarılmıştır. 1730'da
vakfın diğer eserleri yanında camiin yine onarıma muhtaç olduğu
anlaşılmaktadır41 Cami muhakki, bu tarihlerden evvel ve sonraki yıllarda da
onarımlar görmüştür. Son olarak 1991 yılında Vakıflar Müdürlüğünce bütün
kurşunlan yenilenmiştir.
Cami aşağıda zikri geçecek vakfiyesinde görüleceği üzere Doğancı Hacı Ahmet Paşa
tarafından han, hamam, mektep ve imaretle birlikte külliye olarak yapılmış ancak
külliyenin diğer yapıları tamamen yıkılarak ortadan kalkmıştır. Camiin inşaa
tarihi münakaşa konusudur. Giriş kapısı üzerinde iki satır ve dört mısralık
kitabesinde şunlar yazılıdır.
Şehri Zilhacede urmuşsun anal bünyadın
Diyalarım haşre değin Sahibine ola dua
Oldu mamur vilayet didim ana tarih
Yapalı Kayser'de camiin Ahmed Paşa
Burada tarih düşürüldüğü belirtilen son mısranın ebced hesabı ile karşılığı H.
994/ M.1586 yılı olmaktadır. Ayrıca birinci mısrada Zilhace ayında temel atılmış
olduğu ifadesi binanın aynı yılda temel atılıp bitirildiği gibi bir mana ortaya
çıkarıyor ise de Zilhice ayı senesinin son ayı olması bakımından bunun imkansız
olduğu açıktır. Kitabede bunun gibi başka bozuk ifadelerde bulunmaktadır. Â'nın
yerine anal, dilerim yerine diyalarım, Kayseriye yerine Kayser gibi. Vezin de
tamamen ölçüsüzdür. Bununla beraber kitabe Türkçe metni ile Kayseri'de Arapça
olan Selçuklu geleneğinden ayrılan ilk kitabe olmaktadır.
Kitabede camiin yapılış tarihi olarak verilen H.994 tarihi, yüz yaşı civarında
vefat ettiği belirtilen Mimar Sinan'ın H.996/ M.1588 tarihindeki vefatından iki
yıl öncesine tekabül etmektedir ki, bunun pek mümkün olmayacağı ortadadır. Mimar
Sinan'la aynı zamanda yaşayıp, aynı yaşlarda ve aynı yılda vefat eden camiin
banisi Hacı Ahmed Paşa'nın, bahis konusu cami ve çevresindeki külliyeyi
yaptırdığı kayıtlan bulunan vakfiyesi H.989/ M.1581 tarihli olduğu gibi Ahmed
Paşa'ya Padişah II. Selim tarafından verilen evaili Recep 984 (Eylül 1576)
tarihli temliknamede de açıkça camiin 16 Rebiulabir 981 , 15 Ağustos 1573
yılında yapılmış veya mevcut olduğu kayıtlıdır.42 Temliknamede II. Selim'in,
Paşanın vakifeyesinde de zikri geçen Tomarza'nın, Şam Beylerbeyliğinden mütekait
Hacı Ahmed'e, babası Sultan Süleyman Han zamanında, 981 yılı Rebiülahirin 16.
gününde, Kayseri'de bina eylediği camie vakfedilmek için temlik edildiği gibi,
adı geçenin bunun kendisinden de yenilenmesini talep etmesi üzerine bina ettiği
cami ve ey****lediği hayratına vakfetmek üzere 984 Recebin başında temlik ettiği
kayıtlıdır. Burada geçen Kanuni'nin temlik namesindeki tarih, belgenin yazılış
tarihi de olabileceği için Paşa'nın esasen Camii 1573 veya daha önce yaptırmış
olduğunu ortaya çıkarmaktadır. Bu durumda kitabedeki tarih ta****mamen hatalı
olmaktadır. Kitabede tarih mısraında hesap tutması bakımından Kayseri'ye, Kayser
olarak yazılmış olup camiin kelimeside Gabriel'in zannettiği gibi43 camin
şeklinde yazılmış olsa dahi bir “ye” eksiği ile tarih yine de ancak 984 (1576)
da inebilecektir. Halbuki kelime doğru yazılmıştır. Ahmed Nazif Efendi ise
camiin tarihini 984 olarak vermiştir.44
Yukarıda belirtildiği gibi Ahmed Paşa Kayseri'de sadece cami değil, Mimar
Sinan'ın yaptığı bu cami etrafında han, hamam, mektep ve imaretten oluşan bir
külliye meydana getirmiştir. Külliye'nin Cami dışındaki binalarının da Mimar
Sinan'la bir alâkasının bulunup bulunmadığı belli değildir. Ancak onun
binalar topluluğu plânı ile ilgilenmiş olması kuv****vetle muhtemeldir. Nitekim
Evliya Çelebi, Kanuni Sultan Süleyman'ın Irak seferine giderken kalmış olduğunu
belirttiği Paşa Hamamını Mimar Sinan yapısı olarak göstermektedir.45 Ancak
külliyenin yapılış tarihine göre Kanuni'nin bu hamamı kullanması mümkün
değildir. Padişah'ın girdiği hamam muhtemeldir ki aşağıda bahsi geçecek, yine
Mimar Sinan yapısı Hüseyin Bey=Meydan Hamamıdır.
Paşanın Camiden başka bütün eseri tamamen yıkılıp yok olmuştur. En son çifte
kubbeli meşhur hamamı 1930'lu yıllarda, caminin güneyinden geçen cadde açılırken
aynı zamanda belediyeye bakan zamanın valisi tarafından maalesef yıktırılarak
ortadan kaldırılmıştır. O dönemde metruk halde olan hamamdan bugüne sadece resmi
kalmıştır46 (Resim 7).
Geçen asırdaki Kayseri sancağı mutasarrıflarından Osman Nuri Paşa Kurşunlu Camii
tamir ettirdiği gibi camiin batısına 1249 H/ M.1833 yılında bir medrese inşa
ettirmiştir.47 Nuriye Medresesi ismini alan bu medresede yıkılıp ortadan kalkmış
olup kitabesi Kayseri Müzesindedir.
Hacı Ahmed Paşa'nın H.989/ M.1581 tarihli vakfiyesinin Kayseri ile ilgili
bölümünde O'nun Kayseri'de bir cami, cami civarında bir büyük imaret (aşevi), on
üç ocaklı bir büyük han, bir mektep ve bir hamamdan müteşekkil bir külliye bina
ettirdiği, hayratı için Kayseri'de Tomarza'yı (şimdi ilçe merkezi), Yalnız Göz
(Tekgöz) KöGoogle Page Rankingüsü yakınında, Gergeme'de (şimdi Bünyan ilçesinin Doğanlar
Mahallesi) ve Sarıoğlan'da (şimdi ilçe merkezi) birer değirmen ve müştemilatını,
Yorgat Köyü'nde48, dokuz kıta evli bağı, Şehir merkezinde cami yakınında bir
bahçeyi (şimdiki Mimar Sinan Parkı), burada diğer bir bahçeyi, Ambar Köyü'nde
(şimdi Kayseri'nin mahallelerinden biri) bir araziyi vakfettiği kayıtlıdır. Yine
vakfiyesinde Paşa hayır şartlarını, vakıf görevlilerini, imaret ve hanın işletme
şekil ve ihtiyaçlarını tesbit etmiştir.
Kayseri dışında da Osmanlı İmparatorluğu'nun başka bölgelerinde bir çok
vakıfları bulunan Ahmet Paşa sarayda uzun yıllar padişahların av kuşlarına bakan
“Doğancılık” hizmetinde bulunduğu için Doğancı Ahmed Paşa ismi ile anılmıştır.
Aslen Sinop merkezli bir beylik kurmuş olan ve sonradan Osmanlılara katılan
İsfendiyar (Candar) Oğullarından gelen ve ataları Kızıl Ahmed'in adından dolayı
“Kızıl Ahmedli” diye anılan Ahmed Paşa Kanuni, II. Selim ve III. Murad devri
Osmanlı devlet adamlarındandır. Babasının ismi vakfiyeye göre Mahmud Bey,
Uzunçarşılı'nın şeceresine göre de Mirza Mehmed Paşa'dır. Aynı aileden Mimar
Sinan'a cami yaptırmış bu****lunan, şair Şemsi Ahmed Paşa vardır.49 Doğancı Hacı
Ahmed Paşa Rumeli, Şam ve Karaman (Konya) Beylerbeyliği yapmış, III. Murad
devrinde bu padişaha en yakın hizmetlerde bulunduktan sonra H.996/ M.1588
yılında (Mimar Sinan'la aynı yıl) vefat etmiştir. Yine Mimar Sinan'ın yaptığı
türbesi Üsküdar'da, Doğancılar Semtindedir.50
Paşa aynı zamanda Mimar Sinan'a, türbe civarında şimdi yok olan Hacı Paşa
Mescidi ismi ile bilinen bir mescidi de yaptırmıştır.51 Yukarıda Osman Paşa ile
ilgili kısımda belirtildiği gibi KonyaKaraman Valileri bu dönemde Kayseri'de
oturuyorlardı. Ahmet Paşa'nın bu şekilde kaldığı Kayseri'de Mehmet Bey isimli
oğlunun dünyaya geldiği ifade edilmiştir.52
I. HÜSEYİN BEY HAMAMI
Tezkirelere göre Kayseri'de Mimar Sinan'ın yapmış olduğu üçüncü eser Hüseyin Bey
Hamamıdır.53 Maalesef bu asır başlarından itibaren Ahmet Paşa ve Osman Paşa
hamamları gibi metruk ve harap olarak yıkılıp ortadan kalkan bu hamam hakkında,
hamamı Mimar Sinan'a yaptıran Aksaray Mirlivası Hüseyin Bey'in aşağıda bahssi
geçecek H. 954/ M.1547 tarihli vakfiyesinde kısaca bilgi bulunmaktadır. Evliya
Çelebi ise “Aşağı Kalede Hüseyin Paşa Hamamı, Koca Mimar Sinan binası olup gayet
sanatlıdır” malumatını vermektedir.54 Halk arasında Çömlek veya Meydan Hamamı
ismi ile anılan bina şehirde Cumhuriyet Meydanı kuzeyinde, İstasyon Caddesi
üzerinde, sonradan genişletilen caddenin yansı ile batıda Gözübüyük Sokağının
bir bölümü ve burada yeni yapılan Ekrem Işık İşhanı ve Tapınç İşhanları
arasındaki binaların bir bölümü altında yer almakta idi (Plân 3). Hamam hakkında
Kayseri Vakıflar Bölge Müdürlüğü arşivinde bulunan 533 özel numaralı, 21
Teşrinievvel 1316 H./ M.1900 tarihli kiralamaya ait ihale evrakında (müzayede
kaimesi) şunlar yazılıdır:
Hüseyin Bey vakfından Serçeönü'nde vaki Meydan Hamamı namı diğer Çömlek Hamamı
demekle maruf bir bab hamamın üçyüz on altı senesi Teşrinisanisi ibtidasından
itibaren bir sene müddetle icara verileceğinden bedeli mukarriri beher üç ayda,
mecmuu üç taksitle dokuz mah zarfında vakfına ita olunmak ve zamanı murur eden
taksitler bedellerine güzeşte dahi verilmek şartlarıyla pek sürmek isteyenlerin
Evkaf İdaresine müracaat eylemeleri zımnında işbu müzayede kaimesi bittanzim
münadi yedine ita kılındı. 21 Teşrinievvel 316 Müdüri evkaf (Resim
.Yine 15 Mayıs 1320 (1904) tarihli başka bir müzayede kaimesinde Serçeoğlu
civarında Hacı Kılıç Caddesinde bulunan evkaf ı mülhakaden Hüseyin Bey vakfı
şerifi musakkafatından Çömlek Hamamı namıyla maruf çifte hamam olduğu kayıtlıdır
(Resim 9).
Serçeönü veya Serçeoğlu Mahallesi buradaki Selçuklu Sahibiye Medresesinden
dolayı Sahabiye Mahallesi olarakta bilinmektedir. Hacı Kılıç Caddesi ise şimdiki
İstasyon Caddesidir. Evliya Çelebi Meydan ve Hüseyin Bey Hamamlarını ayrı ayrı
yazıp, iki ayrı hamammış gibi gösteriyorsa da yukarıda kayıtlardan her iki ismin
aynı hamama ait olduğu bu asrın başına kadar da çifte hamam olarak faal halde
geldiği ortaya çıkmaktadır. Nitekim Ahmed Nazif Efendi de bu hamamın Meydan
Kapısı civarında, halk arasında Meydan Hamamı veya Çömlek Hamamı adı ile tanınan
çifte hamam olduğunu kaydetmektedir.55
21 Temmuz 1322 (M.1906) tarihli, Bölge Müdürlüğü özel 645 no da kayıtlı evrak
“Kayseri'de Meydan Kapısında kain Hüseyin Bey Camii Şerifi (Hacı Kılıç Camii)
musakkafatından Meydan, namı diğer Çömlek Hamamının bazı mahalleri muhtacı
tamir bulunduğundan mahfuz keşifname mucibince ikibin dörtyüz bir kuruştan
noksan ile tamirine talip olanların evkaf dairesine müracaat eylemeleri hakkında
iş bu ihale kaimesi bittamam ita kılındı. 21 Temmuz 322” kaydından hamamın bu
tarihte tamire muhtaç hale geldiğini anlamaktayız.
Nihayet sınırları ve 1865 m2'lik alana sahip olduğu belirtilen hamamın 1933
tarihli tapu senedinde ise “Vakıf Hüseyin Bey'in 954 tarihli vakfiye ile hamam
olarak Hacı Kılıç Camiii şerifi imam ve hatip müezzin ve sair masraflarının
teminine meşruten vakfetmiş olduğu ve bu şeriati vakıf mücibince de hamam
olarak idare etmekte iken 322 senesinde yıkılarak arsa haline geldiği Evkaf
Müdürlüğünün 26/9/933 T. ve 16 nolu tezkeresi ve tapu ko****misyonunun 2110/ 933 T.
ve 227 nolu kararından anlaşılmağla tescil edilmiştir” kaydı bulunmaktadır. Aynı
tapu gayrimenkulün malikinin adı “Hüseyin Bey bini Sinan Bey Şahsiyeti
Maneviyesi” olarak yazılmıştır (Resim 10). Görüldüğü üzere 1322 H/ M.1906
yılında tamire ihtiyaç gösteren hamam 1332 H/ M. 1916 yılında harap olup yeri
arsa haline gelmiştir. Kayseri Vakıflar Memurluğunun 5.1.1938 gün ve 4865/2 sayı
ile Vilayet Makamına yazdığı yazıda (bu tarihte Vali Belediye Başkanlığına da
bakmaktadır) 30.5.1934 tarihinde Belediyece Camiine mevkuf Çömlek Hamamı
arsasının üç sene geçtiği halde menafü umumiyeye terkedilmediği ve olduğu gibi
bırakıldığı için istimlak kanununa göre Belediyenin mal sahibine yani vakıflara
iadesini talep etmiştir. Buna karşılık Vilayetin 17.1.1938 tarih ve 124/69
sayılı yazısında ise kanuna göre Evkaf İdaresinin arsayı geri almaya hakkının
olmadığı bildirilmiştir. Bu arada 26.10.937 tarih ve 2004/166 sayılı, Kayseri
Tapu Müdürlüğünün Vilayet makamına yazdığı yazıda sınırları belirtilen Vakıf
Çömlek Hamamı arsasının menafii umumiye kararı mucibince Belediye namına 2000
TL. bedelle Evkaftan istimlak olunduğu, bu arsanın bir kısmının istasyon yoluna
kalbedilmiş olduğu, arsadan yol fazlası kalan 806 metre murabba kısmının ise
özel şahıs mülki ile trampa edilmesinin vakıfların talebi olmadığı için
yapılamadığı belirtilmiştir.
Bütün bu yazışmalardan ve hamamın İstasyon Caddesi üzerinde bugünkü yerinde
yapılan araştırmadan anlaşıldığına göre 1916 yılında harap olan hamamın
kalıntılarının bulunduğu alan 1934 yılında belediyece istimlak edilerek,
arsasının büyük bir bölümü (1059 m2), genişletilerek çift yol haline getirilen
İstasyon Caddesine katılmış, diğer kısmı (806 m2) da bu yolkenarına yapılan yeni
binaların arsalarının bir bölümünü oluşturmuştur. Bugün bu hamamda
yıkandıklarını dahi hatırlayan çok yaşlılar olduğu gibi, kalıntılarını bilen bu
mahelleden orta yaşlı birçok kimse bulunmaktadır.Yukarıda zikri geçen,
Gabriel'den alınma 7 nolu resimde Paşa Hamamı gibi bu hamamında eski evler
arasındaki kubbeleri görülmektedir.
Hüseyin Bey'in Vakıflar Müdürlüğü arşivinde 1961 numaralı defterin 298.
sahife ve 50. sırasında kayıtlı Ramazan 954 H/ M.1547 tarihli vakfiyesinde,
zamanla harap olan Kayseri'deki Hacı Kılıç Camiini56 tamir ettirip buraya
Sarımsaklı (şimdiki Bünyan İlçesi) ve Yorgak (Erkilet yakınında şimdi yok)
köylerindeki hisselerinin gelirlerini vakfetmiştir. Yine aynı caminin kuzey
tarafına yaptırdığı imarete de Kayseri'deki Atabey Hamamı olarak bilinen çifte
hamamı, aynı şehirde başka bir hamamı (Hüseyin Bey Hamamı), Tarsus'ta 40
hücreden müteşekkil hanını ve hanın yanındaki dükkanları, Kayseri içinde iki
bahçeyi vakfetmiştir. Hüseyin Bey söz konusu vakfiyesinde cami, medrese ve
imaret görevlilerine verilecek ücretlerle imaret çalışma şartları ve gelirlerden
karşılanacak ihtiyaç miktarlarını da be****lirtmiştir. Vakfın mütevelliliğini
kendisinden sonra kölesine ve onun ailesine bırakmıştır ki bu aileden gelen
mütevelliler Gesi Beldesi yanındaki Efkere (şimdi Gesi'ye bağlı Bahçeli
Mahallesi) de zamanımıza kadar gelmişlerdir.
Vakfiyede geçen Hüseyin Bey'in imareti Hacı Kılıç Camii kuzeyinde, şimdi tuvalet
ve yeşil alan olan yerde idi. Geçen asırda faaliyetten kaldığı için burası
Güherçile Fabrikası (Baruthane) haline getirilmiştir.57 Sultan Abdülaziz
zamanında, 1281 (H.1864) yılında yapılan bu değişikliğe ait binanın kitabesinin
resmi, II. Abdülhamit devrinde tanzim edilen fotoğraf albümlerinden Ankara
Vilayetinin Kayseri sancağına ait kısmında görülmektedir. Yıldız sarayından
çıkarılan albümler şimdi İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde bulunmaktadır.
Fabrikalıktan da çıkan bina harap hale gelmiş ve 1960'tan sonra Belediyece
kalıntılar ortadan kaldırılarak yeri yeşil alan haline getirilmiştir.58
Yine vakfiyede geçen Atabey Hamamı, aslında Selçuklu dönemine ait Lala Camii
Külliyesinden, halkın bugün Selehattin Hamamı ismini verdiği hamam olup, Hüseyin
Bey'in burasını satın alarak vakfına dahil ettiği anlaşılmaktadır. Nitekim Hamam
Kayseri'nin 1500 tarihli vakıf tahririnde “Hacı Musluhiddin Lala Hattatin”
vakfının emlakı arasında “Hamamı Atabek” ismi ile geçmekte iken, aynı vakfın
1584 yılında Vakf ı Camii Musluhuddin Lala ismi ile yapılan tahririnde
bulunmamaktadır.59 Burada da bu iki tarih arasında hamamın vakıftan çıkarılmış
olduğu görülmektedir. Atabek ve Lala, Selçuklu ve Osmanlı döneminde kullanılan
aynı manada bir ünvan olup, şehzadelerin yetiştirilmesi ve onların bir bakıma
vasilik işini üzerine alan bir görevin ismi idi. Ahmed Nazif Efendi de bahis
konusu hamamın Lise binası yakınında bulunan Selehaddin Hamamı olduğunu, 1088
(M.1671) yılında binanın bu defa küçük Hasan Paşa tarafından iki dükkan ile
takas edildiğini yazmaktadır.60 Hamam daha sonra 19. asır başında kurulmuş
bulunan Güpgüpzade vakfına geçmiştir ve hâlen bu vakıf mülkiyetindedir. Hamamın
halk arasında Selahattin ismini alması, herhalde esas banisinin ismi olan
Musluhiddin'den galat olsa gerektir. Hüseyin Beyin Hacı Kılıç Ca****miine ait bu
vakıfları 1584 yılı vakıf tahririnde “Evkafı Camii Kılıç Beğ” başlığı ile
kaydedilmiştir61
Hüseyin Bey'in Mimar Sinan'a yaptırmış olduğu hamamdan başka, vak****fiyesinde
görüldüğü üzere Kayseri'de bir imareti ve Tarsus'ta bir hanı bulunmaktadır.
Bugün Hamam gibi her ikisi de yıkılıp ortadan kalkmış bulunan bu binaların da
Mimar Sinan tarafında yapılmış olması ihtimal dahilindedir.
Hüseyin Bey mezarı Hacı Kılıç cami doğusunda mezarlık içinde iken buradan
İstasyon caddesi açılırken ve çevrede imar uygulaması yapılırken mezarlık
kaldırılmış, bu mezarda Hacı Kılıç Camii minaresi62 bitişiğine nakledilmiştir.
Mezar kitabelerini yanlış okuyan Ahmed Nazif ve Halil Edhem, Hüseyin Bey'in
Kayseri Mirlivası olduğunu yazmışlardır.63 Hâlbuki şimdi minare kaidesine
tutturulmuş olan taşlar dikkatli okunursa, yer darlığı sebebi ile dikine
yazılmış olan yer isminin Kayseri değil, Aksaray olduğu görülür. Nitekim 1584
yılındaki tahrirde Hacı Kılıç Camii vakfı bahsinde O'nun Aksaray beyi olduğu
açıkça kaydedilmiştir.64 Yine mezar taşına göre H.959/ M.1552 yılında vefat
etmiş olan Hüseyin Bey'in babasının ismi Sinan Bey'dir. Kanuni devrinde
929930931 (M.15231525) yıllarında Karaman Eyaletine bağlı Livaların hasları,
zeametleri ve timarlarının kayıtlı olduğu, İstanbul Osmanlı arşivinde 392 nolu
defterde, bu eyalete bağlı Aksaray Sancağında bilfiil mirliva olan Sinan Bey'den
bahis bulunmaktadır65 Tarih bakımından da Hüseyin Bey'in babası olmaya uygun
düşen bu zatın daha önce, oğlu Hüseyin Bey gibi Aksaray Sancak Bey'i olduğu, Bey
ünvanının bu sebeple yazılmış bulunduğu anlaşılmaktadır.
Aksaray sancak beyi Hüseyin Bey Kayseri'deki Hacı Kılıç Camiini tamir ettirip
buraya vakıflar bağladığına göre O'nun ve ailesinin Kayseri ve bu cami ile bir
alakalarının bulunduğu ihtimalini akla getirmektedir. Nitekim mezarını da bu
cami yanına yaptırmıştır.
Hüseyin Bey'in mezartaşı kitabeleri şöyledir:
Baştaşında; Hazihi kabrü'lmerhum elmağfur essahibü'lhayrat ve'l hasenat
Hüseyin Beğ bin Sinan Beğ ila rahmet'illahi Emiri Livai Aksaray
Ayaktaşında; İntikale min darülfena ila darü'lbeka fi Şehri Ramazanül mübarek
sene tis'a hamsin ve tis'amie
Tercümesi; Bu kabir merhum, mağfur, hayrat ve hasenat sahibi Sinan Bey'in oğlu,
Aksaray Sancak beyi Hüseyin Bey'indir. Allah rahmet eylesin. Geçici alemden
daima aleme doküzyüz ellidokuz senesi mübarek Ramazan ayında intikal etti.
IV. MİMAR SİNAN'IN VAKFİYESİNDE BULUNAN KAYSERİ'DEKİ HAYRATI VE EMLAKI
Mimar Sinan'ın kendisine ait hayratı için hayatında yapmış olduğu vakıfları ve
bunun için tanzim ettirdiği bir de vakfiyesi bulunmaktadır. Vakıflar
Müdürlüğü Arşivinde 576(7/1) nolu Vakfiyei Sabi Mükerrer Mücedded İstanbul adlı
defterin 2328. sayfalarında ve 14. sırasında kayıtlı olup, ancak tarihi
bulunmayan bu vakfiyede Mimar Sinan'ın Kayseri'deki vakıflarına ait şu bölüm
bulunmaktadır:
“Kayseri'ye Sancağında Ağırnas nam karyede rıza'en L'illahi teala bina eylediği
çeşmeyi vakfetti. Ve mezkur çeşmenin kurbünde tülen ikiyüz altmış zira ve arzen
yüz altmış zira arzı memlukesini vakıf etti. Ta ki çeşmei mezbureye gelen
hayvanat orada istirahat edeler.
Ve dahi Kazayı Kayseri ye tevabünden Gergeme nam karyenin alt yanında Alagöz
Değirmeni ayağında, bir canibi Budak Mezraası ve bir tarafı tariki am ile
mahdut olan mevzide vaki bir ev içinde dayir olan dört göz değirmenin her bir
gözü için miriye ait olan otuz akçe resmini Pardişahı alempenah hazretleri
mezbur vâkıfa temlik edip yedine temliknamei şâhî sadaka buyurduğundan sonra
mezbur vâkıf zikrolunan rüsumu vakf ve habs eyledi” .65
Görüldüğü üzere Mimar Sinan doğduğu köye çeşme ve etrafında hayvanların
dinlenmesi için yaklaşık 23.000 m2'lik alan (bir zira 75 cm) vakfetmiştir.
Kasaba batısında bulunan Koramaz Dağı eteğindeki Holluvan Deresi'ndeki kaynaktan
10 km'lik özel kanalla getirilen bu su üzerinde bugün üç çeşme bulunmaktadır.
Yapıları sonradan çok değişikliğe uğrayan çeşmeler biri Sinan, diğerleri
Sinan'ın akrabaları olduğu belirtilen Karagöz ve Ağa Pınarı isimleri ile
anılmaktadır. Çeşmelerin birinin etrafında vakıf olarak bulunması gereken geniş
alan Kasabalılarca işgal edilmiştir. Çeşmelerin de mülkiyetleri köy tüzel
kişiliğine yazılmışken son yıllarda Kasaba Belediyesi ile de anlaşarak
tarafımızdan mülkiyetleri “Mimar Sinan Vakfı” olarak değiştirilmiş ve 9 pafta,
769 parsel, 10 pafta, 676 parsel ve 1237 parsel noları ile tapuya
kaydedilmiştir. Yine bunlardan birisi etrafında boş olan Maliye hazinesine ait
2848 m2'lik alan da açılan dava neticesi Mimar Sinan Vakfı adına 10 pafta 677
parsel numarası ile tescil edilmiştir. Böylece herhalde Mimar Sinan'ın
vakfiyesinde bulunan emlaktan sadece Ağırnas'takiler bugün kendi adına kayıtlı
hale getirilmiştir.
Padişahın kendisine vergi gelirini temlik etttiği dörtgöz değirmenin bulunduğu
Gergeme, bugün Bünyan ilçesinin Doğanlar Mahallesinin eski ismidir. Buradan
geçen Sarımsaklı (Bünyan'ın eski ismi Sarımsaklı idi) suyu üzerinde olması lazım
gelen bahis konusu değirmen veya kalıntısı bugün mevcut bulunmamaktadır.
Sözkonusu değirmenin yeri ve ne zaman yıkılıp ortadan kalktığı hakkında yapmış
olduğumuz araştırmadan bir netice elde edilememiştir. Çevresinde geçen yer
isimleri de bugüne intikal etmemiştir.
V. MİMAR SİNAN DEVRİNDE KAYSERİ'DE YAPILMIŞ BULUNAN VE MİMAR SİNAN'A AİT OLMAYAN
DİĞER BELLİ BAŞLI ESERLER
Mimar Sinan döneminde tabiî ki sadece yukarıda bahsi geçen eserler
yaptırılmamıştır. O dönemde, yine daha çok vakıf olarak vücuda getirilmiş, bir
kısmı sağlam olarak zamanımıza kadar gelebilmiş önemli eserler bulunmaktadır.
Bunlar arasında bilinen belli başlı eserler kronolojik sıraya göre şöyledir.
l. Bedesten: 1497 yılında Kayseri Sancak Beyi Mustafa Bey tarafından yapılan bu
bina66 aslında Mimar Sinan'ın çocukluk çağında yapılmış olması sebebiyle onun
dönemine mal edilemez. Ancak yukarıdaki başlık altında bu binadan başlamayı
uygun bulduk. (Kayseri'nin Selçuklular döneminde de isminden dolayı “Eski
Bedesten Mahallesi” ismini alan mahallesinde bir be****desten bulunmakta idi.
Klâsik Selçuklu portaline sahip bedesten harabe haline gelmiş ve özel şahıs
mülkine geçmiş, kalıntıları maalesef 1983 yılında ortadan kaldırılmıştır. Şehrin
Osmanlılara geçmesinden kısa süre sonra burada yapılan bu yapıdan şehrin gelişen
ticarî ve iktisadî potansiyelini anlamak mümkündür. Kubbeli ve geniş orta
bölümle tonozlu çift yan bölümlerden oluşan bedesten bugün kapalı Çarşının
batısında çarşıya dahil olarak, faal haldedir. Binayı yaptıran Mustafa Bey, II.
Bayezit'ın hizmetlilerinden olup, aynı zamanda, Hançerli lakabı ile anılan
torunu (Şehzade Mahmud'un kızı) Fatma Sultan'ın kocasıdır67 ki bedesten vakıf
kayıtlarına Hançerli Fatma Sultan vakfı olarak kaydedilmiştir.
2. Kadı Hamamı: Bu asırda Kayseri'de yapıldığını tesbit ettiğimiz diğer bir
yapıda 1542 yılında yapılan Kadı Hamamıdır. Bu gün de faal olan Hamam, Kanuni
döneminde Kayseri kadısı olan Bedreddin Mahmud tarafından yaptırılmıştır.68 Kadı
Mahmud yaptırmış olduğu bu çifte hamamdan başka, bugünkü kapalı çarşının bir
bölümünün yerine büyük bir çarşı ve Hatuniye Medresesi yanınada bir mescid
yaptırmıştır. Kadı Mahmud'un vakfiyesinde kütüphane vakfettiğine dair de
bilgiler bulunmaktadır.
3. Barsama Camii: Mimar Sinan'ın Mimarbaşı olduğu dönemde Kayseri'de yapılmış bu
cami bugün maalesef kalıntıları ortadan kalkacak şekilde harap olmuştur. Üstün
sanat değerini haiz bu yapı KayseriSivasMalatya, Maraş yolu üzerinde,
Kayseri'ye 24 km mesafede eski Barsama yeni Çavuşağa Köyü yanında yol üzerinde
1567 yılında yaptırılmıştır.60 Musa Paşa'nın kızı, Memiş Bey'in zevcesi
Mahpeyker Hatice Hatun tarafından yaptırılan Camiin yanında bir de kervansaray
olabileceği, ancak bununda bugün tamamen yıkılarak ortadan kalkmış olması
ihtimal dahilindedir.
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder