Kırgızlar

Adlarının menşei ve manâsı hakkında, çeşitli görüşler ileri sürülmüş olan Kırgızlar, Çin kaynaklarında K’iku, Kienkun adları ile zikredilmekte ve Hanlardan (Çin’deki ‘Han’ hanedanı, M.Ö. 206 M.S. 220) beri mevcudiyetleri bildirilmektedir. Asya Hunları zamanında kuzeybatıda Baykal’ın batısında İrtiş Nehri havalisinde bir Türk kavmi olan Tinglinglerle karışık olarak oturmuşlardır.Fakat, Kırgızlar, kaynaklarda Türk asıllı gösterilmekte ve tahminen 56. asırlarda, Türkleşmiş kavimlerden sayılmaktadır. 6. asır sonlarında Çin kaynaklarında Hiakiasseu diye zikredilen Kırgızların, Göktürk hakanı Mukan zamanında, 560’a doğru, hakanlığa bağlandıktan sonra, 630680 arasındaki fetret devrinde, müstakil bir “kagan”a sahip olmalarından anlaşılıyor. II. GökTürk Hakanlığı devrinde tekrar GökTürk idaresine alınan Kırgızlar, Moyençur Kağan tarafından Uygur Hakanlığı’na bağlanmış (758), fakat 840 yılında şiddetli bir hücumla, Uygur devletini yıkarak, Ötüken’de kendi devletlerini kurmuşlardı.

Ancak orada fazla kalamadılar. 920’de bütün Moğolistan’ı ele geçiren K’itanlar (Çin’de Liao sülalesi), Kırgızları Ötüken bölgesinden çıkartıp, eski yurtlarına sürdüler. K’itanlar ve devamları olan KaraHitayların, Yenisey havalisine kadar sokulamadıkları anlaşılıyor. Cengiz, Moğolistan’ı idaresi altında birleştirmek istediği için, Merkit ve Naymanlarla olan savaşları sırasında, Kırgızları da itaate almıştır (1207) ki, bu suretle Kırgızlar, Cengiz Moğollarına itaat eden “ilk Türk kavmi” oluyorlar. 1217’de Moğollara karşı direnmek istedikleri için, ertesi yıl, Yenisey’i buz üzerinden geçen, Cengiz’in oğlu Coçi tarafından tenkil edilen Kırgızların, artık, “hakan”ları olmamıştır.

Tolui ulusuna dahil edilen iki kısım halinde yaşamaya devam ettiler. Kırgız kavminin, Uygur Hakanlığı’nı yıkarak işgal ettiği Ötüken’de tutunamayıp, buranın Moğol K’itanlara geçmesine ve tam idrak ve intibak edemediği “Orhun kültürünün ortadan kalkmasına” sebep olmak, dolayısı ile eski Türk Hakanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek üzere Moğollara intikal ettirmek suretiyle, Türk tarihinde oynadığı menfi rol, dikkatten kaçmamıştır. Nitekim Karluklar, Ötüken’de Kırgız hakimiyetini reddetmişlerdir.